Tín ngưỡng được hình thành ở Việt Nam từ lâu đời, đến nay đã trở thành loại hình hoạt động thu hút đại bộ phận quần chúng nhân dân với đủ các thành phần và lứa tuổi tham gia. Nhiều loại hình tín ngưỡng đã trở thành nếp sống văn hóa tốt đẹp của dân tộc cần được bảo tồn, phát huy trong đó có thờ Mẫu – tín ngưỡng bản địa của dân tộc Việt.
Thờ Mẫu là tín ngưỡng bản địa có nguồn gốc từ lâu đời và là tín ngưỡng có nguồn gốc bản địa đích thực, mặc dù trong quá trình phát triển đã thu nhận không ít những ảnh hưởng của Đạo giáo, Phật giáo và thậm chí cả Nho giáo. Thờ Mẫu tồn tại và phát triển qua nhiều lớp văn hóa khác nhau, bắt nguồn từ tín ngưỡng, văn hóa bản địa, thoát thai lớp tín ngưỡng thờ Nữ thần và Mẫu thần, với các nữ thần đại diện cho thiên nhiên như Mẹ Đất, Mẹ Nước, Mẹ Lúa đến các vị nữ anh hùng, các vị Công Chúa, Hoàng Hậu, hay bà Tổ cô của dòng họ, bà Tổ nghề của một làng nghề.
Theo quan niệm của thờ Mẫu thì thờ Mẫu lấy tôn thờ Mẫu (Mẹ) làm đấng sáng tạo và bảo trì cho vũ trụ – con người, đó vừa là vị thần có quyền năng màu nhiệm vừa là người mẹ bao dung che chở cho đàn con, vừa huyền bí lại vừa gần gũi, là nơi con người ký thác những mong ước, khát vọng về đời sống trần thế của mình, đạt tới sức khỏe, tài lộc. Một tín ngưỡng hướng về đời sống trần thế hiện tại.
Đỉnh cao của sự phát triển thờ Mẫu ở Việt Nam là sự hình thành và phát triển thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ (Tam Tòa Thánh Mẫu). Một hệ thống thần điện tuy là đa thần (có khoảng trên dưới 60 vị thần thánh) nhưng đứng đầu và bao trùm lên là Thánh Mẫu, trong đó Thánh Mẫu Liễu Hạnh (là một vị Tiên tiêu biểu của Việt Nam, là một trong bốn vị Thánh Bất Tử), tuy xuất hiện muộn trong điện thần (từ thế kỷ XVI) nhưng lại chiếm vị trí thần chủ trong điện thần thờ Mẫu. Chính Mẫu Liễu Hạnh đã “trần thế hóa” thờ Mẫu và trong điều kiện xã hội Nho giáo cuối thời phong kiến thờ Mẫu đã bắt rễ sâu vào xã hội và đời sống tâm linh của mỗi con người Việt Nam.
Trong thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ thì Thánh Mẫu được tôn thờ là vị thần chủ quyền năng cai quản toàn vũ trụ. Theo quan điểm đó vũ trụ được chia ra làm ba miền (ứng với tam phủ) hoặc bốn miền (ứng với tứ phủ). Tam phủ gồm có thiên (trời), địa (đất), thuỷ (nước). Tứ phủ thì có thêm 1 miền nữa đó là nhạc (núi rừng). Tương ứng với đó là bốn vị Thánh Mẫu. Thờ Mẫu bước đầu chứa đựng những nhân tố về một hệ thống vũ trụ nguyên sơ, một vũ trụ thống nhất chia thành bốn miền do hóa thân bốn vị thánh Mẫu cai quản, hình thành một hệ thống thờ cúng trong các đền, phủ. Hệ thống nghi lễ và lễ hội trong tín ngưỡng thờ Mẫu rất phong phú, đa dạng, mang nhiều sắc thái độc đáo có thể phân biệt với các tín ngưỡng và tôn giáo khác. Tuy nhiên, tập trung và điển hình nhất vẫn là hệ thống lễ hội “tháng Tám giỗ cha, tháng Ba giỗ mẹ”, trong các lễ hội thờ Mẫu thì Chầu văn và Hầu đồng được coi là nghi lễ quan trọng nhất của thờ Mẫu.
Các Giá Trị Cơ Bản Trong Thờ Mẫu
Giá trị nhận thức thế giới (thế giới quan): Thờ Mẫu không coi thế giới tự nhiên là một thực thể riêng, tách rời với con người mà con người và tự nhiên là một thực thể đồng nhất. Với thờ Mẫu, người Mẹ của con người cũng là người Mẹ tự nhiên. Nó không chỉ nhân hóa tự nhiên mà còn nữ tính hóa tự nhiên, làm cho việc sùng bái tự nhiên thành sùng bái con người mang nữ tính. Nói cách khác, với thờ Mẫu, việc tôn thờ Mẫu không chỉ với tư cách là hiện thân của bản thể tự nhiên (Mẹ Mưa, Mẹ Mây, Mẹ Sấm, Mẹ Chớp – Mẹ Tứ Pháp hay Mẹ Kim, Mẹ Mộc, Mẹ Thủy, Mẹ Hỏa, Mẹ Thổ – Mẹ Ngũ Hành), mà còn là lực lượng cai quản tự nhiên (Mẫu Thiên cai quản vùng trời, Mẫu Địa cai quản vùng đất, Mẫu Thoải cai quản vùng nước sông biển, Mẫu Thượng Ngàn cai quản vùng núi rừng), cũng chính vì vậy mà Mẫu, hiện thân của người Mẹ Tự Nhiên ấy có thể che chở, mang lại những điều tốt lành cho con người.
Giá trị nhân sinh: Khác với các tín ngưỡng, tôn giáo, thờ Mẫu không hướng con người và niềm tin của con người về thế giới sau khi chết, mà là thế giới hiện tại, thế giới mà con người cần phải có sức khỏe, có tiền tài và quan lộc. Đó là một nhân sinh quan mang tính tích cực, phù hợp với quan niệm “hiện sinh” của con người trong thế giới hiện đại. Lúc này niềm tin vào cái siêu nhiên mà Thánh Mẫu là đại diện trở nên thứ yếu, mang tính phương tiện, còn mục đích sống của con người mới là quan trọng. Đây cũng là cách tư duy thể hiện tính “thực tế”, “thực dụng” của con người Việt Nam.
Ý thức lịch sử và ý thức xã hội: Trong điện thần của thờ Mẫu, hầu hết các vị Thánh đã được lịch sử hóa, tức là đều hóa thân thành những con người có danh tiếng, có công trạng trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước của dân tộc. Trên thực tế có không ít những vị Thánh thần vốn thoát thai từ các nhân vật có thật trong lịch sử, sau này được người đời tô vẽ, thần tượng lên thành các vị thần thánh, tức là các vị thần thánh có “nguyên mẫu” trong lịch sử. Cũng không hiếm các vị thần linh, vốn là các thiên thần hay nhiên thần, nhưng lại được người đời “nhân thần hóa” hay “lịch sử hóa”, gán cho họ có sự nghiệp, có công trạng với đất nước hay từng địa phương. Đây không phải là việc làm tùy tiện hay ngẫu nhiên, mà đều xuất phát từ ý thức lịch sử và ý thức xã hội. Đó chính là ý thức “hướng về cội nguồn”, “uống nước nhớ nguồn”, tôn vinh những người có công với dân với nước. Bằng cách đó, thờ Mẫu gắn bó với cội nguồn và lịch sử dân tộc, đã trở thành một biểu tượng của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam, chủ nghĩa yêu nước đó đã được tín ngưỡng hóa, tâm linh hóa, mà trong đó người Mẹ – Mẫu là nhân vật trung tâm.
Trong đời sống thường nhật của con người, Thánh Mẫu khuyên dạy người phụ nữ những điều rất cụ thể về ứng xử trong gia đình và ngoài xã hội, như với cha mẹ, vợ chồng, con cái, anh em họ hàng nội ngoại, với hàng xóm láng giềng sao cho tạo nên sự hòa hiếu, thân thiện.
Giá trị văn hoá nghệ thuật: Thờ Mẫu và các hình thức Shaman giáo đều ẩn chứa những giá trị văn hoá nghệ thuật rất phong phú. Đó là kho tàng truyền thuyết, thần tích, huyền thoại về các thần linh, đó còn là các hình thức diễn xướng với âm nhạc, ca hát, nhảy múa, các hình thức trang trí, kiến trúc,… Nhiều người đã nói tới diễn xướng thờ Mẫu như là một hình thức sân khấu tâm linh hay một văn hoá thờ Mẫu. Chỉ riêng nghi lễ Hầu đồng của thờ Mẫu đã sản sinh ra loại hình âm nhạc – hát văn, mà theo ý kiến của nhiều nhà nghiên cứu, đó là một trong hai loại hình dân ca tiêu biểu của người Việt đóng góp vào kho tàng âm nhạc thế giới. Chính những giá trị nhận thức, giá trị lịch sử, truyền thống, đạo đức văn hoá kể trên đã luôn đặt thờ Mẫu vào vị trí những tôn giáo tín ngưỡng bản địa hàng đầu của các dân tộc Việt Nam.